Вы літаральна днямі вярнуліся з Парыжу, дзе былі ў навуковай стажыроўцы і акурат патрапілі на час жахлівых тэрактаў. Што ўбачылі?
Сапраўды, маё знаходжанне ў Парыжы супала са страшнымі падзеямі. Рэакцыя калег – перажыванне гора, якое спасцігла краіну, свет. Натуральна, абмяркоўвалася тое, што гэтыя падзеі правакуюць новыя дыскусіі ў грамадстве, вядуць да новых расколаў адносна, у тым ліку, і стаўлення да праблемы эмігрантаў, бежанцаў…
І ўсё ж такі што прывяло Вас у Парыж? Якімі навуковымі праектамі Вы зараз займаецеся?
У Парыжы я была па запрашэнні вядомага даследчыка савецкай гісторыі Нікаля Верта.
Тут ёсць выдатныя навуковыя цэнтры, якія займаюцца нашым рэгіёнам, напрыклад, Цэнтр вывучэння Расіі, Каўказа і Цэнтральнай Еўропы, Вышэйшая школа сацыяльных навук і інш. Тут працуюць выбітныя навукоўцы, якія даследуюць цікавую мне праблематыку. Я мела магчымасць не толькі плённа папрацаваць, але і пазнаёміцца з вельмі цікавымі даследчыкамі, у тым ліку маладымі, якія вывучаюць Усходнюю Еўропу. Сярод найбольш папулярных тэм – гэта, найперш, вайна і перыяд адразу пасля яе, экалагічная гісторыя камунізма і пост-камунізма, вяртанне людзей з ГУЛАГу ды яшчэ шмат усяго. Напрыклад, кніга Клер ле Фоль аб віцебскай мастацкай школе ў перакладзе на беларускую мову ў хуткім часе павінна выйсці ў выдавецтве «ARCHE».
Французкія гісторыкі шмат увагі надаюць папулярызацыі гістарычных ведаў. Напрыклад Марк Элі і Жульет Кадіо зараз працуюць над кароткай гісторыяй ГУЛАГу. Бо сёння па ГУЛАГу маюцца грунтоўныя даследаванні ды зборнікі дакументаў. Але для неспецыялістаў яны непасільныя проста з-за аб’ёмаў (напрыклад, грунтоўнае выданне «История сталинского Гулага» – 7 тамоў, кожны пад тысячу старонак). Разам з тым калі мы хочам каб той, каго мы ўмоўна назавём, абывальнік атрымліваў інфармацыю з першых рук – ад прафесійных гісторыкаў – мы павінны стварыць якасны прадукт пасільнага фармату – 200-300 старонак, чытальнай мовай. Узгаданыя даследчыкі, павінны ўкласціся ў 118 старонак. Такія праекты проста неабходны і нам!
Па ініцыятыве і пры ўдзеле французскіх даследчыкаў рэалізуецца вялікі праект «Гісторыя еўрапейскага ГУЛАГу». У ім бярэ удзел 13 краін, у тым ліку краіны Балтыі, Украіна. Запісана больш за 200 інтэрв’ю з тымі хто вярнуўся з высылкі або застаўся ў месцах прымусовага пасялення, у тым ліку, напрыклад, беларусамі ў Іркуцку. У сувязі з гэтым французскім даследчыкам была надзвычай цікава наша праца па даследаванні таго, як адбывалася вяртанне і адапатацыя рэпрэсаваных, а таксама створаны намі Віртульны музей савецкіх рэпрэсій.
Вы былі піянерам вуснай гісторыі ў Беларусі. У 2009 г. у выдавецтве ЕГУ выйшла Вашая з Ірынай Махоўскай кніжка «Мір: гiсторыя мястэчка, што расказалi яго жыхары», а сёлета – зборнік пад рэдакцыяй Алеся Смаленчука «Восень 1939 года ў гістарычнай традыцыі і вуснай гісторыі», на вокладку якога Вы нават патрапілі. Якія перспектывы ў гэтага накірунку ў Беларусі?
Я не першая ў Беларусі займаліся вуснай гісторыяй, але, так атрымалася, была заўважана сярод першых. Насамрэч, Алесь Смаленчук значна раней пачаў працаваць у дадзеным накірунку. Мой фатаздымак на вокладцы кніжкі «Восень 1939 года…» – адзіны мой унёсак. Але з Беларускім архівам вуснай гісторыі я працую з задавальненнем. Яны робяць важныя рэчы, і галоўнае – прадастаўляюць магчымасць далучыцца зацікаўленым асобам, ініцыяваць свае даследванні.
Дзякуючы архіву я змагла правесці экспедыцыі ў Лепельскім раёне і Бабруйску. Першы праект быў звязаны з пошукамі сведкаў і спробай высвятлення абставін маўклівага бунту 1937 г. Другая экспедыцыя прысвечана тэме «Пасляваенны габрэйскі Бабруйск». З бабруйскай экспедыцыі акрамя 80 інтерв’ю мы прывезлі велізарную колькасць фотаздымкаў. Дарэчы, сярод супрацоўнікаў архіва і стваральнікаў віртуальнага музея савецкіх рэпрэсій – нашыя выпускнікі, былыя студэнты і магістранты ЕГУ. Яны сапраўды робяць вельмі цікавыя рэчы, якия адпавядаюць міжнароднаму навуковаму кантэксту.
Два гады таму Вы пакінулі працу ў Інстытуце гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Што змянілася з таго часу? Ці цяжка было выйсці з-пад інстытуцыяльнага парасона?
Больш правільна было б сказаць не я пакінула Інстытут, а Інстытут не змог працягнуць са мной супрацоўніцтва. Думаю, не ў малой ступені гэта было абумоўлена адсутнасцю ў мяне адчування гэтага самага «інстытуцыянальнага парасону»… Прафесійныя сувязі з калегамі? Гэта значна шырэй, чым інстытуцыянальная прыналежнасць.
Ці ёсць шанец што напісанае ў Беларусі гістарычнае даследванне будзе перакладзенае і чытанае ў Заходняй Еўропе? Хто з нашых даследчыкаў бліжэй за ўсіх падабраўся да гэтай планкі?
Безумоўна, пераклад даследавання на іншыя мовы – вялікі гонар для навукоўца. Міжнароднай навуковай мовай з’яўляецца ангельская. Таму нават французскія даследчыкі, калі хочуць быць заўважанымі, павінны альбо пісаць па-ангельску, альбо перакладацца. Тое ж тычыцца і нас. Але я б не стала ацэньваць якасць даследавання толькі з перспектывы перакладу. Вялікае значэнне мае актуальнасць даследавання, ці нават мода на пэўныя тэмы.
З даследваннямі па савецкай гісторыі некалькі інакш: па-першае, усе замежныя спецыялісты абавязкова ведаюць рускую мову, чытаюць па-беларуску, па-украінску, па-польску. Інакш як яны будуць працаваць у архівах? Такія даследчыкі прачытаюць вас на любой мове. У сваю чаргу замежнікі імкнуцца, каб іх працы былі перакладзены не столькі на ангельскую, колькі на рускую мову, бо асноўнае кола чытачоў менавіта тут.
Увогуле, сёння сітуацыя змянілася. Не трэба сядзець і чакаць, пакуль замежныя даследчыкі пажадаюць убачыць ваш тэкст на ангельскай ці французскай мове. Сёння вы можаце самі камунікаваць з выдаўцамі, шукаць гранты на даследаванне ці выданне. Гэта вельмі няпроста, і тут нам моцна бракуе не толькі досведу, але і інтэграцыі ў міжнародную навуковую супольнасць. Але абсалютна зразумела: немагчыма стварыць годны навуковы прадукт, адмежаваўшыся ад усяго навуковага свету.
Аўтар інтэрв’ю: лектар Сцяпан Стурэйка